Abstrakt
Zagrożenie infekcją koronawirusem SARS-CoV-2 nadal jest realne, coraz trudniejsza jest też ochrona przed zakażeniem, dlatego należy zwrócić uwagę na stan odporności organizmu. Sprawny układ immunologiczny jest podstawą prawidłowej odpowiedzi przeciwzakaźnej. Już w starożytności zauważono, że jedynie osoby, które same przeżyły chorobę, nadają się do pielęgnacji chorych. Co możemy zrobić, aby wspomóc odporność? Najlepiej byłoby przechorować infekcję koronawirusem bezobjawowo lub skąpoobjawowo, wytworzyć przeciwciała przeciwwirusowe i mieć trwałą odporność. Jest to możliwe, ale tylko wtedy, gdy układ odpornościowy działa prawidłowo, a choroby współistniejące nie są zbyt obciążające. Działanie układu immunologicznego warunkuje wiele czynników, które są od nas niezależne, takich jak uwarunkowania genetyczne, wiek czy płeć. Na wiele czynników mamy jednak realny wpływ: aktywność fizyczna, stres, sen, dieta. Dowody naukowe jasno wskazują, że odpowiedni styl życia przekłada się na ogólną kondycję zdrowotną, szczególnie korzystnie wpływając na układ odpornościowy, oddechowy, krwionośny, gospodarkę hormonalną, węglowodanową i lipidową. Dbając o zdrowy styl życia obniżamy ryzyko ciężkiego przebiegu infekcji, w tym także zakażenia SARS-CoV-2. Nie mamy większego wpływu na czynność grasicy czy szpiku, gdzie produkowane są komórki immunologicznie kompetentne, mamy jednak znaczący wpływ na stan jednego z najważniejszych narządów układu odpornościowego, jakim są jelita. Powierzchnia jelit dorosłej osoby wynosi ok. 300 m2, dlatego stanowią one główną drogę wnikania antygenów. W laboratoriach opracowuje się coraz silniej działające leki, coraz silniej działające środki ochrony roślin. Nasz układ immunologiczny musi walczyć z coraz silniejszymi patogenami, z coraz silniejszymi szkodnikami. Obniża się odporność człowieka, warunki życia na Ziemi stają się coraz trudniejsze. Żywność jest coraz mniej naturalna, modyfikowana genetycznie, zawiera coraz więcej smacznych dodatków, a coraz mniej wartościowych substancji odżywczych. Niezbędna staje się suplementacja. Artykuł przedstawia przegląd naturalnych metod wspomagania odporności ze szczególnym uwzględnieniem diety.
Bibliografia
Zielińska-Pisklak M, Szeleszczuk Ł, Kuras M. Rola witaminy C i cynku we wspomaganiu układu odpornościowego. Farmakoterapia 2013; 23(11-12):64-71.
Coronavirus Mortality Rate (COVID-19) – Worldometer. Retrieved 26 March 2020, from https://www.worldometers.info/coronavirus/coronavirus-death-rate/.
Onder G, Rezza G, Brusaferro S. Case-Fatality Rate and Characteristics of Patients Dying in Relation to COVID-19
in Italy 2020; 323(18):1775-1776.
Zhou F, Yu T, Du R, et al. Clinical course and risk factors for mortality of adult inpatients with COVID-19 in Wuhan, China: a retrospective cohort study. Lancet. 2020; 395(10229):1054-1062.
Giannis D, Ziogas IA, Gianni P. Coagulation disorders in coronavirus infected patients: COVID-19, SARS-CoV-1, MERS-CoV and lessons from the past. J Clin Virol. 2020; 127:104362.
Kowalik MM, Trzonkowski P, Łasińska-Kowara M, Mital A, Smiatacz T, Jaguszewski M. COVID-19 – Toward a comprehensive understanding of the disease Cardiology Journal May 2020; 27(2):99-114.
Pituch-Noworolska A. Immunofenotyp dojrzałych komórek hematopoetycznych. Pierwotne i wtórne niedobory. Postępy Biologii Komórki 2008; 35 45-64.
Bellon M, Nicot C. Telomere dynamics in immune senescence and exhaustion triggered by chronic viral infection. Viruses 2017; 9(10).
Lippi G, Mattiuzzi C, Sanchis-Gomar F, et al. Clinical and demographic characteristics of patients dying from COVID-19 in Italy versus China. J Med Virol 2020.
King A, Vail A, O’Leary C et al. Anakinra in COVID-19: important considerations for clinical trials. The Lancet Rheumatology 2020.
Toniati P, Piva S, Cattalini M et al. Tocilizumab for the Treatment of Severe COVID-19 Pneumonia With Hyperinflammatory Syndrome and Acute Respiratory Failure: A Single Center Study of 100 Patients in Brescia, Italy. Autoimmun Rev 2020 Jul; 19(7):102568.
Webster Marketon J, Glaser, R. Stress hormones and immune function. Cellular Immunology 2008; 252(1-2):16-26.
Glaser R, Kiecolt-Glaser J. Stress-induced immune dysfunction: implications for health. Nature Reviews Immunology 2005; 5(3):243-251.
Janicki-Deverts D, Cohen,S. Turner R B, Doyle W J. Basal salivary cortisol secretion and susceptibility to upper respiratory infection. Brain, behavior, and immunity 2016; 53:255-261.
McAteer O. Coronavirus sparks huge jump in social media use, study finds 2020, from https://www.campaignlive.com/article/coronavirus-sparks-huge-jump-social-media-use-study-finds/1677276.
Vannucci A, Flannery K, Ohannessian C. Social media use and anxiety in emerging adults. Journal Of Affective Disorders 2017; 207:163-166.
Woods H, Scott, H. #Sleepyteens: Social media use in adolescence is associated with poor sleep quality, anxiety, depression and low self-esteem. Journal Of Adolescence 2016; 51:41-49.
Shearer WT, Reuben JM, Mullington JM, et al. Soluble TNF-alpha receptor 1 and IL-6 plasma levels in humans subjected to the sleep deprivation model of spaceflight. J Allergy Clin Immunol 2001; 107:165-170.
Benca R, Quintans J. Sleep and Host Defenses: A Review. Sleep 1997; 20(11):1027-1037.
Doyle WD. Sleep Habits and Susceptibility to the Common Cold Arch Intern Med 2009; 169(1):62-67.
Nieman DC. Moderate Exercise Improves Immunity and Decreases Illness Rates. American Journal of Lifestyle Medicine 2011; 5(4):338-345.
Romeo J, Waernberg J, Pozo T, Marcos A. Proceeding of the nutrition Society. Physical activity, immunity and infection 2010; 69(3):390-399.
Kasiakogias A, Sharma S. Exercise: The ultimate treatment to all ailments? Clin Cardiol 2020; 1-10.
Mazurek T. Aktywność prozapalna tkanki tłuszczowej – nowe spojrzenie na etiologię miażdżycy. Kardiologia Polska 2009; 67:10.
Sears B. Anti-inflammatory diets. Journal of the American College of Nutrition 2015; 34(1):14-21.
Bullo M, Casas-Agustench P, Amigo-Correig P, Aranceta J, Salas-Salvado J. Inflammation, obesity and comorbidities: the role of diet. Public Health Nutrition 2006; 10(10A):1164-1172.
Calder, P, Kew S. The immune system: a target for functional foods?. British Journal Of Nutrition 2002; 88(S2):165-176.
Milner J, Beck M. The impact of obesity on the immune response to infection. Proceedings Of The Nutrition Society 2012; 71(2): 298-306.
Nieman D, Henson D, Nehlsen-Cannarella S, Ekkens M, Utter A, Butterworth D, Fagoaga, O. Influence of Obesity on Immune Function. Journal of the American Dietetic Association1999; 99(3):294-299.
Sanchez A, Reeser J, Lau H, Yahiku P, Willard, R, McMillan P. et al. Role of sugars in human neutrophilic phagocytosis. The American Journal Of Clinical Nutrition 1973; 26(11):1180-1184.
Wu D, Lewis E, Pae M, Meydani S. Nutritional Modulation of Immune Function: Analysis of Evidence, Mechanisms, and Clinical Relevance. Frontiers In Immunology 2019; 9:3160.
Singh RK, Chang HW, Yan D, Lee M, Ucmak D, Wong, K, et al. Influence of diet on the gut microbiome and implications for human health. Journal of translational medicine 2017; 15(1):73.
Kamada N, Seo S, Chen G, Núñez G. Role of the gut microbiota in immunity and inflammatory disease. Nature Reviews Immunology 2013, 13(5):321-335.
Ricker M, Haas W. Anti-inflammatory diet in clinical practice: a review. Nutrition in Clinical Practice 2017; 32(3):318-325.
Jarosz M [red.]. Normy żywienia dla populacji Polski. Warszawa, Instytut Żywności i Żywienia 2017.
Georgousopoulou EN, Kouli GM, Panagiotakos DB, Kalogeropoulou A, Zana A, Chrysohoou C. Anti-inflammatory diet and 10-year (2002-2012) cardiovascular disease incidence: The ATTICA study. International Journal of Cardiology 2016; 222:473-478.
Bustamante M, Agustí-Perez M, Cedola F, Coras R, Narasimhan R, Golshan S. Design of an anti-inflammatory diet (ITIS diet) for patients with Rheumatoid arthritis. Contemporary Clinical Trials Communication 2020; 17:100524.
Giugliano D, Ceriello A, Esposito K. The effects of diet on inflammation emphasis on the metabolic syndrome. JACC 2006; 48(4):677-685.
Marcason W. What is the anti-inflammatory diet? Journal of the American Dietetic Association 2010.
Ellwood P, Asher MI, Björkstén B, Burr M, Pearce N, Robertson CF. Diet and Asthma, Allergic Rhinoconjunctivitis and Atopic Eczema Symptom Prevalence: An Ecological Analysis of the International Study of Asthma and Allergies in Childhood (ISAAC) Data. ISAAC Phase One Study Group 2001;17(3):436-43.
Wood LG, Garg ML, Smart JM, Scott HA, Barker D, Gibson PG. Manipulating Antioxidant Intake in Asthma: A Randomized Controlled Trial 2012; 96(3):534-43.
Conlon MA, Bird AR. The impact of diet and lifestyle on gut microbiota and human health. Nutrients 2015; 7:17-44.
Saita E, Kondo K, Momiyama Y. Anti-Inflammatory Diet for Atherosclerosis and Coronary Artery Disease: Antioxidant Foods. Clinical Medicine Insights: Cardiology 2014; 8(S3):61-65.
Dymarska E, Grochowalska A, Krauss H, Chęcińska-Maciejewska Z. Naturalne modyfikatory odpowiedzi immunologicznej. Problemy Higieny i Epidemiologii 2016; 97(4):297-307.
Lissiman E, Bhasale AL, Cohen M. Garlic for the common cold. Cochrane Database Syst Rev. 2014; 2014(11):CD006206. DOI:10.1002/14651858.CD006206.pub4.
Kwiecień M, Winiarska-Mieczan A. Czosnek jako zioło kształtujące właściwości prozdrowotne. Problemy Higieny i Epidemiologii 2011; 92(4):810-812.
Corzo-Martínez M, Nieves C, Mar V. Biological properties of onions and garlic. Trends Food Sci Technol 2007; 18(12):609-625.
Lanzotti V. The analysis of onion and garlic. J Chromatogr A 2006; 1112(1-2):3-22.
Carper J, Pszczołowski K. Apteka żywności: nowe i niezwykłe odkrycia leczniczego działania żywności. Hannah Publishing 1996:120-124.
Hannan A, Humayun T, Hussain MB, et al. In vitro antibacterial activity of onion (Allium cepa) against clinical isolates of Vibrio cholerae. J Ayub Med Coll Abbottabad 2010; 22(2):160-163.
Saleheen D, Atif SA, Yasinzai MM. Antileishmanial activity of aqueous onion extract in vitro. Fitoterapia 2004; 75(1):9-13.
Abdel-Nasser Z, Abdel-Gawad K, Saber S. Antibacterial, antidermatophytic and antitoxigenic activities of onion (Allium cepa L.) oil. Microbiol Res 1995; 150(2):167-172.
Ganesan S, Faris AN, Comstock AT, et al. Quercetin inhibits rhinovirus replication in vitro and in vivo. Antiviral Res 2012; 94(3):258-271.
Zimecki M, Artym J. Właściwości terapeutyczne białek i peptydów z siary i mleka. Postepy Hig Med Dosw 2005; 59:309-323.
Baraniak J, Kania M. Surowce roślinne i inne wybrane składniki preparatów prozdrowotnych przeznaczone do stosowania u dzieci. Postępy Fitoterapii 2014; 1:48-53.
Pomorska-Mól M, Kwit K. Adiuwancyjne właściwości ziół. Medycyna Weterynaryjna 2011; 67(7).
Liu X, Min W. Protective effects of astragaliside against ultraviolet A-induced photoaging in human fibroblasts. Zhong Xi Yi Jie He Xue Bao 2017; 9:328-332.
Tiralongo E, Wee S, Lea RA. Elderberry Supplementation Reduces Cold Duration and Symptoms in Air-Travellers: A Randomized, Double-Blind Placebo-Controlled Clinical Trial. Nutrition 2016; 8(4):182.
Haß U, Herpich C, Norman K. Anti-inflammatory diets and fatigue. Nutrients 2019; 11, 2315.
Dar N. Pharmacologic overview of Withania somnifera, the Indian Ginseng. Cellular and Molecular Life Sciences 2015; 72:4445-4460.
Panossian A. Wikman G. Evidence-based efficacy of adaptogens in fatigue, and molecular mechanisms related to their stress-protective activity. Current Clinical Pharmacology Sep. 2009; 4(3):198-219.
Chandrasekhar K, Kapoor J, Anishetty S. A prospective, randomized double-blind, placebo-controlled study of safety and efficacy of a high-concentration full-spectrum extract of Ashwagandha root in reducing stress and anxiety in adults. Indian Journal of Psychological Medicine 2012; 34(3):255-262.
Grdeń M, Gramza-Michałowska A. Maca (Lepidium meyenii) – właściwości prozdrowotne. Nauka Przyr Technol 2017; 11(1):33-44.
Kasprzak D, Jodłowska-Jedrych B, Borowska K, Wojtowicz A. Lepidium meyenii (Maca) – multidirectional health effects – review. Curr Issues Pharm Med Sci 2018; 31(3):107-112.
Valentová K, Ulrichová J. Smallanthus sonchifolius and Lepidium meyenii – prospective Andean crops for the prevention of chronic diseases. Bomed Papers 2003; 147(3):119-30.
Król S. Aktywność biologiczna i farmakologiczna olejków eterycznych w leczeniu i profilaktyce chorób infekcyjnych. Postepy Hig Med Dośw 2013; 67:1000-1007.
Mścisz A. Oregano – fascynująca przyprawa, ale czy tylko? Możliwe zastosowania, substancje aktywne, właściwości terapeutyczne. Postępy Fitoterapii 2008, 4:233-239.
Hać-Szymańczuk H. Ocena aktywności przeciwbakteryjnej oregano. Bromat Chem Toksykol 2012; 3:308-314.
Król-Kogus B, Krauze-Baranowska M. Kozieradka pospolita – źródło związków o aktywności hormonalnej. Farmacja Polska 2012; 68(1):39-41.
Kaławaj K, Lemieszek MK. Prozdrowotne właściwości cynamonu. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu 2015; 21(3):328-331.
Krzysik M, Biernat J, Grajeta H. Wpływ wybranych składników odżywczych pożywienia na funkcjonowanie układu odpornościowego, Cz. II. Immunomodulacyjne działanie witamin i pierwiastków śladowych na organizm człowieka. Advances in Clinical and Experimental Medicine 2007; 16(1):123-133.
Pallast EG, Schouten EG, De Waart FG, Fonk HC, Doekes G, Blomberg MB, von, Kok FJ. Effects of 50- and 100 mg Vitamin E Supplements on Cellular Immune Function in Noinstitutionalized Elderly Persons. The American Journal of Clinical Nutrition 1999; 69(6):1273-1281.
Dymarska E, Grochowalska A, Krauss H. Wpływ sposobu odżywiania na układ odpornościowy. Immunomodulacyjne działanie kwasów tłuszczowych, witamin i składników mineralnych oraz przeciwutleniaczy. Nowiny Lekarskie 2013; 82(3):222-231.
Zawada K. Znaczenie witaminy C dla organizmu człowieka. Herbalism 2016; 1(2):22-34.
Dobosz A. Witamina C: fakty czy mity. Świat Przemysłu Farmaceutycznego 2016.
Hathcock JN. Vitamin and Mineral Safety. Council for Responsible Nutrition 2014.
Levine M, Conry-Cantilena C, Wang Y. Vitamin C Pharmacokinetics in Healthy Volunteers: Evidence for a Recommended Dietary Allowance. Proc Natl Acad Sci USA 1996; 93(8):3704-9.
High-dose vitamin C (PDQ®)-Health professional version. National Cancer Institute, cited on Feb 9 2020 (https://www.cancer.gov/about-cancer/treatment/cam/hp/vitamin-c-pdq).
Kim TK, Lim HR, Byun JS. Vitamin C supplementation reduces the odds of developing a common cold in Republic of Korea Army recruits: randomised controlled trial. BMJ Mil Health 2020.
Gorton HC, Jarvis K. The effectiveness of vitamin C in preventing and relieving the symptoms of virus-induced respiratory infections. J Manipulative Physiol Ther 1999; 22:530-3.
Chen L, Liu HG, Liu W, Liu J, Liu K, Shang J, Deng Y, Wei S. Analysis of clinical features of 29 patients with 2019 novel coronavirus pneumonia. Zhonghua Jie He He Hu Xi Za Zhi 2020; 43:E005.
Liu Q, Gao Y, Ci X. Role of Nrf2 and its activators in respiratory diseases. Oxid Med Cell Longev 2019; 2019:7090534.
Fowler III AA, Kim C, Lepler L, Malhotra R, Debesa O, Natarajan R, Fisher BJ, Syed A, DeWilde C, Priday A, Kasirajan V. Intravenous vitamin C as adjunctive therapy for enterovirus/rhinovirus induced acute respiratory distress syndrome. World J Crit Care Med 2017; 6:85-90.
Li J. Evidence is stronger than you think: a meta-analysis of vitamin C use in patients with sepsis. Crit Care 2018; 22:258.
Hemila H, Chalker E. Vitamin C can shorten the length of stay in the ICU: a meta-analysis. Nutrients 2019; 11:708.
Marik PE, Khangoora V, Rivera R, Hooper MH, Catravas J. Hydrocortisone, Vitamin C, and thiamine for the treatment of severe sepsis and septic shock: a retrospective before-after study. Chest 2017; 151:1229-38.
Patel V, Dial K, Wu J, Gauthier AG, Wu W, Lin M, Espey MG, Thomas DD, Ashby CR Jr, Mantell LL. Dietary antioxidants significantly attenuate hyperoxia-induced acute inflammatory lung injury by enhancing macrophage function via reducing the accumulation of airway HMGB1. Int J Mol Sci 2020; 21:977.
Sassi F, Tamone C, D’Amelio P. Vitamin D: Nutrient, Hormone, and Immunomodulator. Nutrients 2018; 10(11):1656.
Ginde A, Mansbach JM, Camargo CA. Vitamin D, respiratory infections, and asthma. Curr Allergy Asthma Rep 2009; 9:81-87.
Devereux G, Macdonald H, Hawrylowicz C. Vitamin D and Asthma: Time for Intervention? American Journal Of Respiratory And Critical Care Medicine 2009; 179(9): 739-740. Devereux G, Wilson A, Avenell A, McNeill G, Fraser W. A case-control study of vitamin D status and asthma in adults. Allergy 2010. 65(5):666-667.
Ratajczak M, Gietka-Czernel M. Rola selenu w organizmie człowieka. Postępy Nauk Medycznych 2016. 29(12):929-933.
Shittu MO, Afolami OI. Improving the efficacy of Chloroquine and Hydroxychloroquine against SARS-CoV-2 may require Zinc additives – A better synergy for future COVID-19 clinical trials. Infez Med 2020; 28(2):192-197.
Skalny AV, Rink L, Ajsuvakova OP, et al. Zinc and respiratory tract infections: Perspectives for COVID-19 (Review). Int J Mol Med. 2020; 46(1):17-26.
Jayawardena R, Sooriyaarachchi P, Chourdakis M, Jeewandara C, Ranasinghe P. Enhancing immunity in viral infections, with special emphasis on COVID-19: A review. Diabetes Metab Syndr 2020; 14(4):367-382.
Al-Gurairi FT, Al-Waiz M, Sharquie KE. Oral Zinc Sulphate in the Treatment of Recalcitrant Viral Warts: Randomized Placebo-Controlled Clinical Trial. Br J Dermatol 2002; 146(3):423-31.
Lavoie S, et al., Glutathione precursor, N-acetylcysteine, improves mismatch negativity in schizophrenia patients. Neuropsychopharmacology 2008.
Hashimoto K, et al., Effects of N-acetyl-L-cysteine on the reduction of brain dopamine transporters in monkey treated with methamphetamine. Annals of the New York Academy of Sciences 2004.
Gutmann J, Glutation. Twój klucz do zdrowia. Warszawa 2010.
Ługowski M, Saczko J, Kulbacka J, Banaś T, Reaktywne formy tlenu i azotu. Wrocław 2011.
Dangel T. Żywienie niskowęglowodanowe i suplementacja w ciąży 2017; 1:110-111.
Yang Y, Islam MS, Wang J, Li Y, Chen X. Traditional Chinese Medicine in the Treatment of Patients Infected with 2019-New Coronavirus (SARS-CoV-2): A Review and Perspective. International Journal of Biological Sciences 2020; 16(10):1708-1717.
Taghizadeh-Hesary F, Akbari H The Powerful Immune System Against Powerful COVID-19: A Hypothesis. Med Hypotheses 2020 Apr; 22:109762.
Burelle Y, Hochachka PW. Endurance training induces muscle-specific changes in mitochondrial function in skinned muscle fibers. Journal of Applied Physiology. 2002; 92(6):2429-2438.
Luoma RL, Butler MW, Stahlschmidt ZR. Plasticity of immunity in response to eating. Journal of Experimental Biology 2016; 219(13):1965-1968.
Johnson TA, Jinnah HA, Kamatani N. Shortage of Cellular ATP as a Cause of Diseases and Strategies to Enhance ATP. Front Pharmacol 2019; 10:98.